08/11/2025
Ảnh: Yerko Lucic / Unsplash
"Dù bề ngoài sáng bóng, nhưng cơ chế kiểm soát bên trong đã biến mất"
Điều gì tạo nên "cái tôi" vẫn là chủ đề gây nhiều tranh luận, nhưng ngay cả trong mảnh đất đầy bất đồng này, các chuyên gia vẫn thống nhất về một số đặc điểm chức năng cốt lõi. Một cái tôi được tích hợp tốt có khả năng tự phản chiếu. Cái tôi có thể chịu đựng được mâu thuẫn, có thể hoà giải những thông tin bất hoà, học hỏi từ sai lầm, và định vị bản sắc của mình vượt ra khỏi nhu cầu được công nhận liên tục từ bên ngoài.
Những người có cái tôi ổn định, tự tích hợp có thể chấp nhận đồng thời hai ý niệm mâu thuẫn, chẳng hạn như:
"Tôi yêu bạn đời của mình, và ngay lúc này tôi cảm thấy bực bội với họ."
Hoặc "Sếp tôi đưa ra lời phê bình gay gắt, nhưng vẫn thật lòng muốn điều tốt nhất cho tôi."
Ngược lại, những người có cái tôi mong manh lại luôn muốn xoá bỏ hoặc hòa giải mọi mâu thuẫn, vì chúng đe dọa đến cảm giác mạch lạc nội tại (vốn phần lớn chỉ là hình ảnh họ dựng nên về chính mình). Vì vậy, với người ái kỷ, tư duy trắng - đen thay thế cho sự tinh tế và độ sâu sắc, khiến cơ hội cho trưởng thành và hoà hợp nội tâm bị đánh mất. Tóm lại, sự mạch lạc trở thành ưu tiên tối thượng – dù phải đánh đổi bằng sự thật.
Hành vi phản chiếu của "Ảo tưởng Ái Kỷ"
Nhiều năm trước, tôi ngồi trên xe tải cùng người chồng khi ấy. Anh kể một câu chuyện ngày càng cầu kỳ và khó tin hơn khi mạch kể tiếp diễn, cho đến khi tôi buột miệng hỏi:
"Khoan đã…chuyện đó thật sự xảy ra à?" Anh im lặng một lát, rồi đáp: "Không…nhưng nó có thể đã xảy ra."
Khi ấy, câu trả lời ấy chỉ khiến tôi bối rối. Nhưng về sau, tôi nhận ra đó chính là biểu hiện của "ảo tưởng mang tính ái kỷ": một dạng viết lại hiện thực để bảo vệ cảm giác bản thân mong manh.
Động năng này, khi thể hiện trong hình thức con người, phản chiếu trước cho ta cách mà AI vận hành trong điều kiện bất định. Ở cả hai trường hợp, mâu thuẫn là điều không thể chấp nhận, và tính hợp lý bề ngoài được dùng để thay thế cho sự thật. Cả con người lẫn AI đều thường phản ứng bằng cách càng cố chấp hơn khi bị chất vấn – bởi từ bỏ câu chuyện của mình đồng nghĩa với việc phá vỡ tính mạch lạc nền tảng, thứ mà kiến trúc của họ (dù là tâm lý hay thuật toán) được xây dựng để duy trì. Hiện tượng ấy khiến người ta khó phòng bị, bởi dù bề ngoài vẫn trơn tru hoàn hảo, cơ chế tự kiểm soát bên trong lại không còn hiện diện.
Kiến trúc cho khả năng chịu đựng mâu thuẫn
Nếu hiện tượng "ảo giác" (hallucination) phần nào bắt nguồn từ sự thiếu vắng một cấu trúc tương tự "cái tôi", thì một hướng tiến khả dĩ là thiết kế những hệ thống có khả năng chịu đựng mâu thuẫn tốt hơn. Cách tiếp cận này chuyển trọng tâm câu hỏi từ "Tại sao hệ thống lại nói dối?" sang "Điều gì cần có để hệ thống có thể chung sống với trạng thái 'không biết'?"
Điều đó không nhất thiết đồng nghĩa với việc xây dựng ý thức, mà là tạo ra những kiến trúc có thể nắm giữ những thông tin mâu thuẫn mà không buộc phải đi đến một kết luận vội vã.
Thách thức kỹ thuật trong việc thiết kế các hệ thống có khả năng chống lại xu hướng xóa bỏ những dữ liệu "bất tiện" chính là rào cản tiếp theo mà những người tạo ra AI phải vượt qua.
Tuy nhiên, việc khám phá cách tích hợp sự mạch lạc mà không bóp méo thông tin vào AI cũng có thể mang lại góc nhìn mới về cách hỗ trợ những người mắc chứng "rối loạn ái kỷ" – những người có thể hưởng lợi từ các phương pháp giúp họ rèn luyện kỹ năng chấp nhận sự mâu thuẫn. Trong trị liệu tâm lý, công việc này vốn đã hướng đến việc giúp thân chủ xây dựng một bản sắc nội tại ổn định hơn và nâng cao khả năng chịu đựng sự bất đồng, mâu thuẫn trong cảm xúc và nhận thức.
AI - Tấm gương rỗng phản chiếu bản chất con người
Nếu rủi ro lớn nhất trong sự bịa tưởng, dù ở con người hay máy móc, không bắt nguồn từ ác ý mà từ sự trống rỗng bên trong, thì việc bồi dưỡng tính mạch lạc không phải là một hành động cảm tính, mà là nền tảng để nuôi dưỡng niềm tin.
Ở con người, điều này có thể bao gồm việc củng cố trí nhớ và ngôn ngữ để làm vững chắc bản sắc nội tại, giúp họ tiếp nhận sự khó chịu hoặc mâu thuẫn mà không cần "viết lại lịch sử".
Còn trong AI, điều này có thể hiện qua việc xây dựng những cơ chế ưu tiên sự thừa nhận tính không chắc chắn hơn là tạo ra một sự chắc chắn giả tạo.
Chúng ta thường nói về khái niệm "Thung lũng kỳ lạ/ quái đản" (The uncanny valley) – cảm giác bất an xuất hiện khi một thứ gì đó trông gần giống con người, nhưng lại không hoàn toàn là con người. Tuy nhiên, cảm giác trong AI không nằm ở hình thức vật lý, mà là ở bình diện tâm lý:
Nó xuất hiện khi các mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) và chatbot phản chiếu lại những khía cạnh mong manh nhất trong bản chất con người – và làm điều đó với một độ chính xác đến rợn người.
Theo cách này, AI hoạt động như một tấm gương rỗng: bởi nó không có ý thức hay cái tôi thật sự, nhưng lại bắt chước và phản chiếu trở lại sự thôi thúc ái kỷ của con người – nỗ lực lấp đầy khoảng trống bên trong bằng những câu chuyện có vẻ hợp lý nhưng thiếu nền tảng thực tế.
Điều mà chúng ta thường sợ hãi ở AI có lẽ không nằm ở sự khác biệt của nó, mà ở sự tương đồng đáng rợn với những xu hướng mong manh nhất trong các dạng rối loạn tâm lý của con người. Nếu chúng ta có thể lấp đầy khoảng trống trong máy móc bằng những kiến trúc có khả năng dung chứa các khả thể đối nghịch, thì có lẽ chúng ta cũng sẽ học được điều gì đó thiết yếu về cách củng cố năng lực tương tự trong chính con người. Và nếu trong quá trình đó, chúng ta tạo ra những phương thức giúp cả con người lẫn AI có thể dung hoà tốt hơn với sự bất hòa, mâu thuẫn, thì hình ảnh phản chiếu trở lại sẽ bớt mong manh hơn – và toàn vẹn hơn.
Theo Jennine Gates