08/11/2025
Ảnh: Maxime Hopman / Unsplash
Không thể chịu đựng sự bất định, trí tuệ nhân tạo bắt chước chính xu hướng ái kỷ: Lấp đầy những khoảng trống bằng những câu chuyện có vẻ hợp lý nhưng sai sự thật.
Ai cũng biết rằng các hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) thường "ảo giác" – chúng tạo ra những thông tin sai lệch nhưng lại thể hiện sự tự tin tuyệt đối, ngay cả khi chỉ được yêu cầu trả lời những câu hỏi rất đơn giản.
Từ việc bịa ra tiền án cho những người vô tội, ngụy tạo các vụ án, các chính sách chưa từng tồn tại, cho đến việc mắc lỗi trong việc giải quyết những bài toán đơn giản – hiện tượng "ảo giác" này vẫn dai dẳng và đôi khi còn gây ra hậu quả nghiêm trọng. Tuy nhiên, khác với hầu hết những "lỗi nhỏ trong hệ thống" thường được khắc phục dần theo thời gian, ảo giác của AI lại ngày càng trầm trọng hơn.
Để hiểu vì sao những ảo giác này vẫn tiếp diễn, ta cần nhìn nhận chúng không phải như những hành vi lừa dối, mà là kết quả có thể dự đoán được của những hệ thống được tạo ra để giao tiếp trôi chảy. AI không "suy nghĩ" như con người; chúng chỉ tìm kiếm, sàng lọc và tổng hợp dữ liệu, nhưng lại không có khả năng tự phản biện.
Một số chuyên gia cho rằng hiện tượng "ảo giác" xuất hiện do cái gọi là overfitting – tức là khi AI được huấn luyện quá mức, đến mức chúng "ghi nhớ" dữ liệu thay vì "khái quát hoá", dẫn đến sự cứng nhắc trong tư duy (giống như tranh luận với một người hiểu biết hời hợt nhưng lại luôn khăng khăng rằng mình đúng). Những người khác thì cho rằng nguyên nhân nằm ở sai sót trong thuật toán, hoặc ở "kẻ xấu" cố tình làm ô nhiễm dữ liệu huấn luyện.
Tuy nhiên, các Mô hình Ngôn ngữ Lớn (LLM) thực chất chỉ là những cỗ máy dự đoán: khi nhận được một yêu cầu đầu vào, chúng sẽ tạo ra chuỗi từ tiếp theo có khả năng xuất hiện cao nhất dựa trên kho dữ liệu của mình. Khi thông tin đầu vào không đầy đủ hay mâu thuẫn, hệ thống vẫn sẽ đưa ra câu trả lời, bởi đó chính là chức năng mà nó được tối ưu để thực hiện.
Tính mạch lạc trong phản hồi của AI là mạch lạc về cấu trúc, chứ không phải sự mạch lạc dựa trên sự phản tỉnh: nó nằm ở độ trôi chảy của câu chữ, chứ không xuất phát từ cam kết với hiện thực mà câu mô tả, hay từ giá trị đạo đức của nội dung ấy. AI thiếu cơ chế có thể duy trì song song những thông tin mâu thuẫn, như cách mà một tâm trí có ý thức và biết tự đánh giá có thể làm được – nó không thể tạm hoãn phán đoán, hay tự điều chỉnh nhận thức của mình theo kiểu tự phản tư.
Ở nơi có sự bất định, AI sẽ vội vàng lấp đầy khoảng trống bằng những điều có vẻ hợp lý.
Một kiểu hành vi tương tự đầy thú vị cũng xuất hiện trong hiện tượng được gọi là "sáng tạo tưởng tượng mang tính ái kỷ". Ở đây, "hệ thống" – trong trường hợp này là tâm lý con người – cũng tạo ra một câu chuyện trôi chảy nhằm duy trì sự mạch lạc nội tại của chính nó.
Sự tương đồng này mang tính kiến trúc: mục đích không phải là để gán bệnh lý hay tước bỏ tính người của những người có đặc điểm ái kỷ, vốn thường mang trong mình những quá khứ khó khăn; cũng không phải để khẳng định rằng AI là "ái kỷ". Thay vào đó, điều này nhằm soi sáng lý do vì sao cả con người lẫn máy móc đều có thể tạo ra những câu chuyện tưởng như mạch lạc, nhưng thực chất lại rời xa khỏi sự thật.
"Ái kỷ" (Narcissism) là một thuật ngữ mang nặng sắc thái đạo đức, và thường bị sử dụng thiếu thận trọng như một cách viết tắt để mô tả sự tự ái gần như vô cảm. Tuy nhiên, các chuyên gia lâm sàng lại nhìn nhận ái kỷ như "một rối loạn về bản ngã", dẫn đến những đặc điểm nhân cách như tự đề cao, ảo tưởng về sự vĩ đại, và những hành vi làm tổn hại đến các mối quan hệ.
Cái tôi ái kỷ vốn mong manh, có thể bắt nguồn từ sang chấn phát triển hoặc những gắn bó không an toàn trong quá khứ, và thiếu một lõi ổn định bên trong. Để che giấu hoặc bù đắp cho sự mong manh này, cá nhân đó thường tạo ra một lớp vỏ ngoài của sự tự tin và quyền uy, cùng với một câu chuyện nhất quán (dù sai lệch hay đầy định kiến) về hiện thực. Sự lừa dối trong trường hợp này không mang tính ác ý, mà là một cơ chế phòng vệ – bảo vệ cảm nhận về bản thân vốn luôn có nguy cơ rạn vỡ.
Khi một người mang đặc điểm ái kỷ cảm thấy bị đe dọa bởi sự bất định hay hoài nghi, phản ứng bản năng của họ thường là thể hiện quyền uy và sự chắc chắn tuyệt đối.
Như chuyên gia về chứng ái kỷ Sam Vaknin giải thích: "Để bù đắp cho những khoảng trống mênh mông trong ký ức, người ái kỷ sẽ "sáng tạo tưởng tượng" – họ bịa ra những "mảnh ghép hợp lý" mà bản thân tin tưởng một cách mãnh liệt. Tính mạch lạc trở thành một cơ chế phòng vệ, được dùng để che giấu sự bất định hoặc trống rỗng vốn đè nặng lên những người có cảm nhận bản thân mong manh – đồng thời cũng là một chiếc nạng tinh thần, bởi nếu từ bỏ câu chuyện giả tạo, họ sẽ đánh mất toàn bộ cấu trúc của bản ngã."
(Còn tiếp)
Theo Jennine Gate