20/10/2025
Nghiên cứu mới: Sự hấp dẫn về ngoại hình phụ thuộc nhiều hơn vào sự tương thích cá nhân thay vì các tiêu chuẩn phổ thông
Dù thường bị xem nhẹ như một điều nông cạn, câu hỏi "Liệu một người có đẹp hay không?" thực sự rất quan trọng. Việc được nhìn nhận là đẹp có thể ảnh hưởng lớn đến cơ hội trong cuộc sống. Ngoài việc khiến ta trở thành đối tượng được khao khát về mặt tình dục, vẻ đẹp còn tạo ra "hiệu ứng hào quang" (halo-effect) — tức những người được coi là hấp dẫn thường được đánh giá tích cực về những đặc điểm khác như sự tử tế và năng lực.
Ngay từ khi còn nhỏ, chúng ta đã được tiếp xúc với quan niệm về cái đẹp qua những câu chuyện cổ tích, nơi các nàng công chúa và mụ phù thủy góp phần định hình khái niệm về cái tốt và cái xấu. Khi cha mẹ chăm chút cho ta với những kiểu tóc, quần áo, phụ kiện, ta dần nhận ra rằng vẻ bề ngoài ảnh hưởng đến cách người khác nhìn nhận và đối xử với mình. Từ đó, ta bắt đầu chú ý đến ấn tượng mà mình tạo ra. Đến tuổi trưởng thành, khái niệm về cái đẹp đã ăn sâu, khiến chúng ta dễ dàng trở thành "miếng mồi béo bở" cho ngành công nghiệp hàng tỷ đô la — ngành áp đặt các tiêu chuẩn sắc đẹp và hứa hẹn cuộc sống thành công, viên mãn — miễn là ta mua đúng sản phẩm họ bày bán.
Với nhiều người, điều này tạo nên một bức tranh bất công và dễ gây nản lòng. Tuy nhiên, tin vui là những phát hiện gần đây đã thay đổi mạnh mẽ cách chúng ta hiểu về cái đẹp — cho thấy vẻ đẹp phụ thuộc ít hơn vào việc đáp ứng các chuẩn mực thẩm mỹ so với suy nghĩ trước đây.
Sự quan tâm khoa học về cái đẹp bắt đầu từ thế kỷ 19, khi nhà bác học người Anh Sir Francis Galton sử dụng kỹ thuật nhiếp ảnh mới để tạo ra "khuôn mặt trung bình" ghép từ nhiều khuôn mặt khác nhau. Ông phát hiện những khuôn mặt trung bình này thường trông đẹp hơn từng khuôn mặt riêng lẻ. Từ đó, Galton đưa ra giả thuyết rằng người được xem là hấp dẫn nhất thực ra mang nét "phổ thông", với rất ít điểm bất thường trên gương mặt. Các mỹ nhân nổi tiếng thời đó, như Lillie Langtry — bạn của Oscar Wilde và được cho là tình nhân Hoàng tử xứ Wales — theo lý thuyết của Galton, đẹp không phải vì nét mặt phi thường, mà vì đường nét trên khuôn mặt họ gần với mặt bằng chung hơn đa số người khác. Hơn nữa, Galton cho rằng vẻ đẹp là dấu hiệu của chất lượng di truyền, báo hiệu giá trị hấp dẫn tình dục của một cá nhân.
.png)
Lillie Langtry
Các nghiên cứu sau này, sử dụng phần mềm chỉnh sửa ảnh hiện đại, tái hiện lại phát hiện chính của Galton: đa số người quan sát thực sự ưa thích khuôn mặt trung bình ghép từ nhiều khuôn mặt hơn là các khuôn mặt riêng biệt. Ngoài ra, mọi người cũng thường thích khuôn mặt đối xứng hơn không đối xứng, và những khuôn mặt nhấn mạnh đặc điểm tình dục đặc trưng của nam hoặc nữ. Ví dụ, phụ nữ thường có gò má cao hơn, và khi khuôn mặt làm nổi bật đặc điểm này, họ được xem là đẹp hơn. Đàn ông thường có xương hàm góc cạnh, mạnh mẽ hơn phụ nữ, nên những khuôn mặt nam nhấn mạnh đặc điểm này thường được coi là nam tính và hấp dẫn.
"Gu thẩm mỹ cá nhân đóng vai trò quan trọng trong việc nhận định cái đẹp"
Những nỗ lực khoa học ban đầu củng cố quan điểm của Galton rằng tồn tại tiêu chuẩn sắc đẹp tự nhiên, và người đáp ứng được sẽ được xem là hấp dẫn hơn. Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây của tôi và các đồng nghiệp, cùng nhiều nhà khoa học khác, bắt đầu thách thức quan điểm này. Một hạn chế lớn của các nghiên cứu trước là chúng thường lấy trung bình các đánh giá về vẻ đẹp từ nhiều người quan sát, gần như loại bỏ sự đa dạng trong gu thẩm mỹ cá nhân.
Nhờ các công cụ thống kê mới, chúng tôi đã vượt qua hạn chế này, dù phân tích trở nên phức tạp hơn. Phương pháp của chúng tôi sử dụng mô hình hiệu ứng hỗn hợp (mixed-effect modelling), cho phép ước tính các nguồn biến thiên khác nhau trong đánh giá mức độ hấp dẫn — bao gồm gu thẩm mỹ riêng biệt của từng người quan sát và ảnh hưởng từ các khuôn mặt được đánh giá. Nếu sự biến thiên giữa người quan sát chiếm phần lớn, ta có thể kết luận gu thẩm mỹ cá nhân quan trọng hơn các tiêu chuẩn sắc đẹp phổ thông. Ngược lại, nếu sự khác biệt chủ yếu đến từ các khuôn mặt được đánh giá, tiêu chuẩn sắc đẹp chung chi phối nhiều hơn. Đến nay, chưa có nhiều nghiên cứu sử dụng kỹ thuật này, nhưng những nghiên cứu có thì đều chỉ ra gu thẩm mỹ cá nhân đóng vai trò quan trọng, nghĩa là tiêu chuẩn sắc đẹp phổ thông không quan trọng như ta từng nghĩ.
Trong số những người tham gia nghiên cứu (phần lớn là người dị tính), chúng tôi nhận thấy rằng trong những lần gặp gỡ đầu tiên với người khác giới, khi chưa có gì để đánh giá ngoại hình sâu hơn, tiêu chuẩn sắc đẹp và gu thẩm mỹ cá nhân đóng vai trò ngang nhau. Giả sử bạn thích đôi mắt nâu và nụ cười lệch duyên dáng. Khi đánh giá vẻ đẹp người khác, ban đầu mức độ hấp dẫn của họ bị ảnh hưởng bởi cả các tiêu chuẩn sắc đẹp chung (như độ cân đối, trung bình) và gu thẩm mỹ cá nhân của bạn. Tuy nhiên, theo thời gian, sở thích cá nhân ngày càng chiếm ưu thế. Qua vài phút, vài giờ hoặc vài ngày, sức hút của đôi mắt nâu và nụ cười duyên dáng đó sẽ tăng lên trong mắt bạn.
Điều này cho thấy các tiêu chuẩn sắc đẹp phổ thông được phát hiện qua nghiên cứu và chi phối ngành công nghiệp làm đẹp thực sự có ý nghĩa. Nhưng chúng không quan trọng như ta nghĩ, bởi sở thích cá nhân cũng quan trọng không kém. Có thể hiểu rằng trong cảm nhận cái đẹp, các tiêu chuẩn chung và gu thẩm mỹ cá nhân đóng vai trò khác nhau. Như Galton từng đề xuất, sở thích chung có thể giúp tăng khả năng sinh sản thành công, khi những người có ngoại hình gần với mẫu mực xã hội được xem là có gen tốt, ổn định và phù hợp để tồn tại. Ngược lại, sở thích cá nhân có thể khiến ta bị thu hút bởi người có mức độ tương thích cao với bản thân hoặc có khả năng kết hợp ăn ý (teamability). Dựa trên nghiên cứu cho thấy ta có thể nhận ra một phần tính cách ai đó qua gương mặt — như mức độ hòa đồng, lo âu hay đáng tin cậy — ta có thể bị thu hút bởi những người mà ta hòa hợp hoặc bù trừ điểm mạnh, điểm yếu của mình.
Điều khiến một người trở nên đẹp trong mắt người khác phải xuất phát từ "bên trong"
Nghiên cứu của chúng tôi còn chỉ ra rằng sự hấp dẫn vượt xa khuôn mặt đẹp. Điều này không ngạc nhiên khi bạn nghĩ rằng, ngoài phòng thí nghiệm, chúng ta không chỉ nhìn mặt nhau mà còn nghe, cảm nhận toàn bộ con người — từ giọng nói đến cách họ di chuyển. Điều bất ngờ là sự hấp dẫn của các khía cạnh khác nhau của một người thường liên kết chặt chẽ với nhau. Khi chúng tôi yêu cầu người tham gia đánh giá mức độ hấp dẫn của giọng nói, cử động cơ thể hay mùi hương riêng biệt, kết quả tương tự khi họ đánh giá ảnh khuôn mặt người đó. Người có đôi mắt nâu và nụ cười duyên mà bạn thấy thu hút rất có thể cũng sẽ gây ấn tượng qua cách bước đi uyển chuyển và giọng nói trầm ấm.
Hơn nữa, tương tự như với khuôn mặt, các đánh giá về sự hấp dẫn của những kênh thông tin khác cũng được định hình bởi cả tiêu chuẩn cái đẹp chung và gu thẩm mỹ cá nhân. Kết luận hợp lý là điều làm một người đẹp trong mắt người khác xuất phát từ "bên trong" và tạo ra hiệu ứng chung lên nhiều đặc điểm bề ngoài khác nhau. Tuy nhiên, cơ chế chính xác và những yếu tố sinh học tạo ra các đặc điểm phi ngôn ngữ liên quan đến sự hấp dẫn vẫn cần nghiên cứu thêm.
Trước khi chúng ta khám phá cơ chế ẩn giấu này, phát hiện của chúng tôi mang ý nghĩa quan trọng cho cách bạn nhìn nhận về vẻ đẹp bản thân. Nghiên cứu nhấn mạnh sự hấp dẫn của bạn không chỉ dựa vào các tiêu chuẩn thẩm mỹ phổ quát mà còn phụ thuộc rất nhiều vào mức độ tương hợp với những người bạn gặp.
Vậy, bạn có xinh đẹp không? Khoa học về sự hấp dẫn trả lời rằng "Có". Mặc dù hầu hết chúng ta không đạt được tiêu chuẩn do ngành công nghiệp làm đẹp ca ngợi, chúng ta vẫn hấp dẫn ít nhất một vài người mà ta gặp. Điều này xảy ra vì đặc điểm và giá trị cá nhân của ta phù hợp với họ. Hơn nữa, việc theo đuổi vẻ đẹp qua cải thiện ngoại hình chỉ đi được một đoạn đường nhất định, bởi vẻ đẹp — không chỉ là thị giác — được cảm nhận qua mọi giác quan và phụ thuộc các quá trình bên trong. Do đó, vẻ đẹp không phải là một phán quyết, mà là cuộc đối thoại giữa bạn và những người quan trọng — nơi sự hiện diện của bạn, với tất cả sự phong phú đa giác quan, tự viết nên câu trả lời riêng.
Theo Annett Schirmer, Giáo sư Tâm lý học
Ảnh: Napoléon Sarony, c1887